بازخوانی روایت باستانی «آب و درخت» در دوران اسلامی ایران

عناصر طبیعت همچون خورشید، ماه، ستارگان، آب، گیاه، آتش، کوه، بعضی از جانوران، زمین و آسمان نزد اقوام و ملل مختلف جهان ارزش و اعتبار ویژه‌ای داشته‌اند؛ تا جایی‌که برای این مظاهر طبیعت تقدسی قایل بوده و نماد و نشانه‌هایی برای آنان ساخته یا خدایانی را به آنها نسبت می‌دادند. در ایران باستان آب و گیاه از احترام و ارزش بسیاری برخوردار بوده و از نشانه‌های مهر و اناهیتا محسوب می‌شدند. آیین‌های نیایش برای آب و درخت مقدس و ایزدان وابسته به آنها از گذشته‌های دور در ایران رایج بوده و در دوران اسلامی با محتوای جدید تداوم یافته است. چنان‌که نیایش اناهیتا به توسل و شفاعت نزد معصومین و مقدسین در باور اسلامی تبدیل شده است. اناهیتا ایزدبانوی آب‌ها به ‌سان بانویی با خصوصیات طبیعی و کمال‌یافته، نماد باروری انسان، حیوان و نبات است. قوت این باور در فرهنگ ایران به حدی بود که در دوران اسلامی این سرزمین نیز استمرار یافت. آیین باران‌خواهی و توسل به حضرت زهرا (س) و حضرت عباس، سقای دشت کربلا، جایگزین نیایش‌های آب و توسل به اناهیتا شده است. در این دگردیسی، اگرچه صورت آیین حفظ شده و تداوم یافته، اما ماهیت به جای "طلب باران از الهه اناهیتا" به "توسل به اشخاص مقدس" برای وساطت و شفاعت نزد خداوند بدل شده است؛ شفاعتی که در قرآن مشروط به اذن خداوند است؛ در دوره اسلامی آب و درخت ذاتاً دارای تقدس نیست اما به واسطه نقش مهم آنها در زندگی مردم و ارتباط با باور کهن و تأکید قرآن کریم مورد توجه و مطلوب شمرده می‌شوند. در حقیقت تغییر مهمی که در باور اسلامی نسبت به پیشینیان رخ داد، مرجع درخواست و دعای مردمان است که در گذشته توسل به اناهیتا و مهر بوده، درحالی‌که در باور اسلامی به ویژه در اعتقاد شیعیان توسل به معصومین و مقدسین، به عنوان شفیع و واسطه است.